У корным шерын мый толынам…

Литературно-музыкальный композиций «У корным шерын мый толынам…»

Сем йо‰га. Куштышо-влак пич чодырам ончыктен, мардеж дене та‰асен куштымашым ончыктат.

1 вўд.    Пич чодыра гоч курыкла гоч,
Шем шўйшє ир купла гоч,
У корным шерын, мый толынам,
Эр ўжаралан у мурым мый муренам.
Корно ыле тєрсыр. Камвозын, кынелын,
Ончыко, эре ончыко мый каенам
Кожласе, купласе пычкемыш элемым
Вольнашке, чарашке лекташ ўжынам.

2 вўд.  Сергей  Григорьевич Чавайн. Марий литературын пионерже, марий сылнымутлан корным ончыктышо  писатель.

1 вўд. Морко районысо Изи Корамас ялын шочшыжо , неле илышым ончыде, йєсє жаплан вуйым пуыде, шуко сылнымут саскам поген.

2 вўд. Ойлыманат огыл, ача-ава лудын-возен моштыдымо лийыныт гынат, нуно умыленыт: тунемдыме е‰лан тыгай саманыште илаш йєсє. Садланак нуно изи Сергейым туныкташак тыршеныт.

1 вўд. Тў‰алтыш школым тунем лекмек, Сергей Григорьевич Чавайн туныктышын темлымыж почеш Унчышко 35 км єрдыжкє тунемаш кая. Ачаж дене аваже, ик сукыр киндым чыкен, єрдыж велыш ужатен колтеныт. (сем йо‰га. Шарнымаш лудалтеш)

2 вўд. Тыге С. Чавайн, казна шот дене кочкын-йўын, Унчо школышто 2 ий тунемеш. 1904 ийыште Оза‰ оласе семинарийыш тунемаш пура. Тыште тудо руш писатель-влакын произведенийыштым йєратен лудеш.

1 вўд. С. Чавайнлан творческий корныш шогалаш калык ойпого чот полшен. Ялыштышт Плагий лўман ўдырын  йомак рудышыжо ончыкылык поэтлан корным почын.

2 вўд. Оза‰ оласе учительский семинарийыште С. Чавайн икымше почеламутым возен.
Тунемше лудеш: Ик тымык ото уло мемна элыште,

Шога тудо ото кугу ер серыште.
Тушто ладыра деч ладыра пуше‰ге кушкеш,
Тушто мотор деч мотор саска шочеш.
Тушто, ужар лышташ ло‰гаште, шўшпык мура,
Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.
Тушто шудыжат ужаргырак.
Тушто пеледышыжат сылнырак.
Тудо отым мый йєратем,
Тушто пуше‰ге руышым мый вурсем.

1 вўд. Чавайнын «Ото» да Пєтъялысе ото: могай событий нуным уша? Тыгай вуймутан статья шукерте огыл «Юл увер» газетеш печатлалтын.

2 вўд «Кодшо курым мучаште Азъял, Петъял, Унчо велысе марий-влак кўсотеш мер кумалмашым эртараш ямдылалтыныт. Тидын нерген Оза‰ епархийыште пален налыныт, священник-влакым колтеныт. Петъял отышто черке лийын. Марий-влакын кумалаш погынымо кечыште поп-влакат калыкым кумалаш чумыреныт. Марий-влак кокыте шелалтыныт.  Кок тўшка коклаште умылыдымаш лектеш да кучедалмаш талышна. Черке велне шогышо-влак  кўсотым руаш толашеныт. Тиде событий Чавайнлан «Ото» почеламутым возаш таратен» манын возымо газетыште.

1 вўд. Чавайнын тиде икымше почеламутшо творческий корным кушташ полшен. Тыге ик почеламут почеш весе шочеш.

2 вўд. С. Чавайнын почеламутшо-влак шўмеш кодшо улыт. Нуным калык йєрата. Поэтым пагаленак, калык  сылне семым шочыкта. Теве тў‰алтыш жапыште возымо почеламутшо-влаклан калыклан сылне семым возашыже амал лийын.

( «Мўкш» муро йо‰галтеш)
Изием годым пакчаште,
Ужар шудо ло‰гаште,
Пеледышым погалтен,
Коштам ыле вўд воктен.
Ала-кушеч изи мўкш
Пеледышыш миен шуо,
Нєргє кизам корштыктен,
Пушкыл колтыш умдыж ден.
Кидем коршташ тў‰але,
Йошкаргалын пуале;
Шортын-шортын авий деке
Куржын тольым ончыкташ…
«Ой, авием, авием,
Ынде вашке мый колем:
Кидем кишке чў‰гале,
Ужат, кузе пуале!»

«Ой, эргыжат, изижат,
Молан тынар тый шортат?
Кишке тыйым тўкен огыл:
Кишке тышке толман огыл…
Тамле мўйжым пукшышо
Изи мўкшет пушкылын;
Пушкылмыжо тєрлана,
Тудым тые ит вурсо!»
Шортмо лугыч, воштылалын,
Мый колтышым куаналын,
Лектын куржым пакчашке-
Ужар шудо ло‰гашке.

1 вўд. Оза‰ учительский семинарий деч вара С. Чавайн Петъялыште, Сотнурышто, Шарибоксад школлаште пашам ышта. Туныктымо кокла гычак почеламутым, ойлымашым, роман ден повестьым возен.

2 вўд.  Ик шыже кечын чодыра гыч мє‰гє пєртылшемла, тыгай сўретым ужым,- шарналта марий писатель Тыныш Осып.- Курык сер тўрыштє, йолжым сакен, мўндырнє пычкемышын койшо Элнет чодыра велке ончен, Сергей Григорьевич шинча. Ончылныжо кагаз, карандаш дене ала-мом воза, вара кынел шогале да лудаш тў‰але:

Йєратыме мландем!
Шочмо-кушмо мландем!
Кєжє тыйым мыланем
Мондыктарен кертеш гын?
Кєжє мыйым тый дечет
Ойыренже кертеш гын?..

Кызыт мые мўндырнє,
Єрдыж калык коклаште…
Тыйым шонем мый эре,
Нигунамат чарныде.
Жапше толын шуэш дыр,
Адак мые тый декет
Тошто гаяк мием дыр
Єрдыж мўндыр вер гычын.
Тыйым, шочмо мландем,
Адак тунам мый ужам,
Адак сылне шудетым
Шыпак гына тошкалам.
Олкышко, ужаргыш,
Тунам вара мый лектам,
Пеледышын чевержым
Тунам вара мый кўрам.
Ужар сылне отышко
Тунам вара мый лектам.
Кастен чапле мурыжым
Шўшпыкыным колышташ
Шочмо-кушмо мландем!
Кунам вара тый декет
Єрдыж мўндыр вер гычын
Мыйже миен шуам гын?

1 вўд. Уста марий поэт почеламутым тўрлє темылан возен. Шочмо мланде, паша, ялысе илыш, марий калык… – икманаш, тудын возымыжо кумда  темым авалтен. Пўртўс нерген возымыжо гын, ик эн тў‰ верым налеш.

Тунемше «Ке‰еж йўд» мурым мура.
Тымык-тымык пылыштат,
Тымык-тымык мландыштат:
Огеш  лўшкалт лышташат
Ик пуше‰ге укшыштат;
Огеш  ызгалт мўкшыжат
Ик пеледыш вуйыштат;
Тымык вўдым ерыштат
Ок тарвате ик колат;
Шыгыр чашкер ло‰гаштат
Огеш муро кайыкшат;
Огеш шокто е‰ йўкат
Ик вереат,  нигуштат…
Чыла чонан шып мала,
У кечылан вийым пога.
Кўшнє шўдыр-влак йолгат,
Малыше мландым шып ончат.

2 вўд. С. Чавайн поэзийыште веле огыл, драматургийыштат, прозыштат лым лийде пашам ыштен. Кумдан палыме «Мўкшотар», «Кайыклудо», «Акпатыр» пьесыже-влак кызытат сцене гыч огыт кай.   Калык, поэтым йєратен да пагален, тудын почеламутшылан семым шона. 

«Вуйыштем  шовычем ош батистовый» муро йо‰га.
Вуйыште шовычем ош батистовый,
Вуйыште шовычем ош батистовый,
Вуемлан ласка, сынланат келша,
Шовыным ит чамане, мушкат гын ок шемем.
™мбалнем тувырем ош мамыкан,
™мбалнем тувырем ош мамыкан,
Могырлан ласка, капланат келша,
Шовыным ит чамане, мушкат гын ок шемем.

Йолыштем катаем шем  шагреневой,
Йолыштем катаем шем  шагреневой,
Йолемланат ласка, кошташат келша,
Кремым ит чамане, эрыктет гын, ок ошем.

О‰ыштет ший оксат шукак уке,
О‰ыштет ший оксат шукак уке,
Окса олмеш йытыра кружева:
О‰емланат ласка, вурегемемланат келша.

1 вўд. С. Чавайнын  пытартыш жапыште возымо произведенийже-влак кокла гыч «Элнет» романже поснак ойыртемалтеш. Лудшо-влакын ойышт дене кумыла‰ын, писатель романын кокымшо книгажымат воза. Тудым писатель Москваште печатлен лукташ шонен. Но  вашке … Чавайным калык тушман семын нимо оккўланак титаклат.

2 вўд. Сергей Григорьевичлан порым шонышо е‰-влак тудлан шылын каяш темленыт, но тудо ойлен: «Шочмо калыкем ончылно нимогай титакем уке, Нигушко шылын ом кай»
(Сорта дене куштымаш)

1 вўд. С. Чавайнын ўмыржє пеш кўчык лийын. Но тудымн возен кодымыжым уло тўня лудеш. «Ото» почеламутшо гын 45 йылме дене кусарен лукмо.

2 вўд. Йєратыме поэтнам шарныме лўмеш Йошкар-Олаште верланыше кугыжаныш библиотеклан С. Чавайнын лўмжым пуымо. Чавайн лўмеш бульварыш миет гын, йєратыме поэтнам ужын кертына. Тыгак Чавайнурышто тудын лўмеш музейым почмо.

1 вўд. Мом  С. Чавайн возен шуктен огыл гын, тудын тў‰алме пашажым Юрий эргыже умбакыже  шуен.

Марий кундем! О шочмо вер!
Мылам улат нимо деч шерге!
Тўняште ок йом илыш шер,
Ок мондо тыйым ныжыл эргыч,
Марий кундем! О шочмо вер!

 А мыйын шум йукем йомеш гын,
Мурем гыч ой йом илыш шер,
Тылат, тылат кыра, шўмештын,
Марий кундем! О шочмо вер!

2 вўд. С. Чавайн кажне марий е‰ын шўмышкыжє шы‰ен. Тудын илышыже, пашаже марий калыклан пєлеклалтын, марий йылмым арален кодымашке виктаралтын, садланак нигунамат тудын   лўмжє поро чон гыч  лектын ок воч. 

1 вўд.Куане, чаплане, Чавайн, поэт!
™мырешлан вожа‰ше пашат ден лўмет!
Кумда‰ше корнетше яндарын коеш,
Тоштемше, уда‰ше йєршешак йомеш.
 Куане, чаплане, Чавайн, поэт!