Марий тур

Марий тӱр – марий йылмын кышаже.

Чатка марий!
Чиемже – кугыжалык!
Но кузерак тыгай,
Тенийсе
Шочын тӱр.
            В. Колумб
     
Чын йодыш? Кунам марий тӱр шочын? Ученый-влакын ойлымышт почеш тудын шочмыжым чын иктат каласен ок керт.Но историйым шымлен ончалаш гын, марий тӱрын тӱналтышыже эше 10 курымыштак  налын,  манаш лиеш. Сайынрак шымлен лекташ гын, ала ончычат манын кертына.


Презентация посмотреть во весь экран.

Вет марий пиьсменностьын шочыжым 1775 ийыште манын ойлат. Тиддене келшашат ок лий дыр. Вер марий тӱрым  марий возыктышын тӱҥалтышыжлан шотлена манеш марий тӱрызӧ Ирина Степанова, «Марий тӱр» книган авторжо.
1958 ийыште казанский археолог Альфред Халиков изирак кӱм 11х12 см кугытан да 1 см  кугытан кӱжгытан  кӱм мумо нерген ойла. Тушто тыгай возымаш лийын.  Шымлен лекмеке, пален налме, тушто тӱп илаш ок лий манын возымо. Тиде тыглай тиште.  Илен- толын тиде тиште эреак кумдаҥдалтын, молан манаш гын,  илыш эреак вашталтын, саемын толын. Тиштат илышлан келыштаралтын.
Тыге марий тамга весештын..Марий тамга ден марий тӱрым налаш гын, тыштат ме икгайлыкым муына. Марий калык ожнысекак пӱртӱслан кумал илен. Молан манаш гын, пӱртӱс тудым пукшен, пӱртӱсак чиктен, пӱртӱсак тудым тушман деч арален шоген. Садлан марий калык пӱртӱсым Юмо шотеш ужын да тудлан ӱмыржӧ мучко кумал илен. Марий тамгаштат ме пӱртӱсын шуко кышажым ужына. Ӱдырамаш ешым кучен гын, ӱдырамаш деч илыш кыша каен гын, ӱдырамашак ешыжымат осал деч аралышаш улмаш. Садланак кажне кугезе кована тӱрым тӱрлен моштышаш улмаш, кажне кеч пӧръеҥ чием але ӱдырамаш тувыр лийже, але йоча тувыр лийын гын, тудо илыше еҥын тувырешыже аралтышым ыштен моштышаш улмаш.
      Кугезе кована-влак  вынерым куаш да тӱрым тӱрлаш моткоч мастар лийыныт. Ожно ӱдыръеҥ тӱрым тӱрлен ок мошто гын, тудым марлан налшыжат шагал лектын. Садлан ешыште але изи ӱдыр йочамак  тӱрым тӱрлаш туныктеныт. Тидлан тудым аваже, акаже туныктышаш улмаш. Марийын йӧратыме вургемже  ошо лийын. Мо тугай ошо? Ошо тугеже тиде волгыдо, ошо сай илыш.  Марий калык сай илышлан гына ӱшанен шоген, садлан ошо тудын тӱҥ символжо лийын,  тудын тувыржат ош вынер дене гына куымо лийын. А тидым вет тудо чыла шке ыштен. Кынем ӱден-куштымек, чаткан поген налын, тудым шӱртыш савырен, куэмым ыште. Тидлан шке ыштыме вынер станокым кучылтыныт. Куэмым ыштымек, тӱрлаш шинчыныт, вара иже тувырым ыштеныт. Тыге ош вынерыште тӱр моткоч чаткан лектын,  тӱр дене сӧрастарымыже поснак моторын койын.

Да лектын тӱр
Пазар чап ден сӧй шучкыш,
Да шӧртньым
Игылтын чевертарен!
Вӱльше ырес дене
Ош ярым мучко
Кундемын,
Калык ӱмырым возен!

Пӱртӱслан кумал илыше марий калык ош вынереш могай тӱрым  тӱрлен. Мутат уке, пӱртӱс гычак лекше тӱрлӧ палым.   Утларакше кечым, тӱрлӧ кайык ден янлыкым, кушкылым келыштареныт. Тыгай сӱрет поснак оҥ, шӱм ӱмбалне, кид йыр урвалте мучко лийын.
Тӱр сӱретыште посна тукымын, ешын тамгажым келыштарат улмаш. Мутлан, тукым палым шернур-торъял марий-влак тупеш ыштат улмаш, тудыжым кызытат тамга манын ойлат.   Ожнысо тамгам ме тендан дене сӱретыште ужын кертына. Нине тамга-влак пӱртӱсыштӧ улшо тӱрлӧ кушкылым, янлыкым, суртвольыкым ушештареныт. Лач тамга дене гына  марий-влак икте-весыштлан тӱрлӧ уверым конденыт, тидденак вашкылым кученыт, икте-весым умыленыт. Но кажне еҥын але илемын шке тамгаже лийын. Чыланжак тиде тамгам лудын кертын огытыл. Мутлан,  вес илемыш уверым колтымек, чыла еҥ умылен моштен огыл.
Жап эртыме дене калык лудын-возаш тунемын, тамгажат икте-весым умылымо йӧн гыч лектеш. Но тудын кышаже марий тӱрыштӧ кодын.
Тыгерак тӱр вургемым сӧрастарыме йӧныш савырнен. Тӱрленытше вынерысе шӱртым шотлен. Утларак сай тӱрлан кок пырче дене тӱрлымӧ вургем аклалтын. Тӱрленыт кум- ныл пырче денат.
Тӱс шотышто поснак йошкар чиям кучылтыныт. Тидыже илышым, кечым, тулым важмалдыкын ончыктен. Йошкар шӱртӧ – тиде тул ден кечын вийже. Марий калык пӱртӱслан кумалын,  кече ден тулым осал вий деч арален кертеш манын шоненыт, садланак йошкар тӱс тӱрлымаште тӱҥ верым налын. Коклаште пыртак шем, ужар да нарынче тӱсымат кучылтыныт. Молан нине тӱс-влаым марий калык пуртен? Шем тӱс – мландын тӱсшӧ да вийже. Мланде деч посна калык илен ок керт, тудо калыклан вийым пуа.  Тыгак ужар тӱсым кучылтмыж годым  калык кушкыл гоч мландын сайын шочыктен кертше вийже семын ончен. Нарынче тӱсым кучылтмыж годым айдемын ушан улмыжым палемденыт.
Шӱртылан меж але йытын шӱртым келыштареныт. Чиялташ кызытсе гай налме чиям огыл, пӱртӱсыштӧ вашлиялтше тӱрлӧ вож, пеледыш, лышташ, пушеҥге шӱмым, емыжым кучылтыныт. Чия ынже лек манын, шинчал, ломыж вӱд  дене пеҥгыдемденыт. Кызытсе гай тӱрлӧ тӱсан шӱртӧ дене 19 курым мучаште веле тӱрлаш  тӱҥалыныт. Лач тиде жапыште фабриклаште анилиновый чиям лукташ тӱҥалме.
 Тӱрлызӧ-влак вургемеш йырысе пӱртӱсым, кайыквусым, янлыкым да айдемымат ончыктеныт. Тӱҥ шотышто кум тӱрлӧ орнаментым кучылтыныт: кушкыл, геометрический ( лыкын-лукын ончыктымаш), зоологический . Эн жаплымылан шордо, имне, лудо да комбо шотлалтыныт.
Мом вара нине кушкыл ден янлык, суртвольык ончыктеныт?
Имне – тиде поро  да пиал символ. Йӱксӧ – тыныс илыш, ласкалык, йӧратымаш символ. Лыве – кужу ӱмыр, тошто марий улмым ончыкта. Тидын гочын каласынешт улмаш, вес тӱняш кайыше еҥын чонжо илыше-влак коклаште . Пӱчӧ – самырык тукымын вийже. Тумо – пеҥгыде тазалык. Тыгак моло тамга-влакынат шке значенийже, шке палыже.
Тӱр сӱретым ончен, марий ӱдырамаш могай кундем гыч улмымат палаш лиеш улмаш. А вуеш упшалме шарпан поснак курыкмарий коклаште могай ял гыч улмымат палемденыт. Тӱрыштӧ Юл эҥерым, владимирский тракт манме корным (Кугиля корно) ончыктеныт да шке ялышт кушто верланымым палемденыт.
Вургемым келыштараш моткоч шуко жап кӱлын. Сандене вынерым куаш да тӱрлаш ӱдыр-влак изинек тунемыныт. Кызытат тошто вургемым ончалат да чынже денак кӱкшӧ искусствым шижат. Вургемыште марий калыкын моторлыкым йӧратымыже да тӱням умылен моштымыжо рашемеш.
Да В. Колумб манмыла, марий тӱран вургем – лач кугыжалык чием. Таклан огыл тӱнямбал кӱкшытыштӧ марий тӱрын акше пеш кугу лийын. Тудо сылнылыкше, моторлыкшо дене, илышым ончыктен пуэн моштымыж дене кокымш вер дене палемдалтын. Кызытат йот эл гыч толшо уна-влак марий тӱрым кугун аклат, марий тӱран шовычым  але салфеткым  мӧҥгышкыш наҥгаяш кугу пиаллан шотлат. Меат манына, кугезе коча ден кованан ыштыш кучышышт мотор да сылне лийын гын, уш-акылыштат келге лийын. Тидым мыланна мондыман огыл, кугезе кова-кочанан ыштен кодымо пашаштым ме вияҥдышаш улына. Садлан ме манына, тек марий йылме эре вияҥын толеш, тек тудын ныжылгылыкше мемнан чоннам куандара.

Тек марий тӱр
Шуэш вошт тӱня тӱрыш
Историйыш
Усталык калыпеш перен.

Презентация посмотреть